Vài thí dụ từ nguyên dân gian trong tiếng Pháp

Tại sao Chuyện Đông chuyện Tây chỉ nói đến từ nguyên dân gian trong tiếng Việt và tiếng Anh mà không nói về từ nguyên dân gian trong tiếng Pháp? Xin cho  trong thứ tiếng này.

Chỉ vì chẳng có ai hỏi đến. Nay bạn đã hỏi thì chúng tôi xin hiến bạn vài thí dụ như sau:

Hẳn bạn đã biết thành ngữ être en nage là ướt đẫm mồ hôi. Nhưng hình thái gốc của nó chẳng liên quan gì đến danh từ (la) nage là sự bơi lội cả. Vốn nó là être en age. Age là một hình thái phương ngữ của eau (bên cạnh các hình thái khác như ève, aige, v.v.). Vậy être en age = être en eau = ướt đẫm (mồ hôi). Vì không biết rõ hình thái gốc, lại do phải nối vần (liaison) giữa n của en với a của age thành [nay] nên người ta đã viết thành être en nage, tưởng đâu rằng có bơi lội thì mới ướt đẫm.

Nói đến nước thì lại nhớ đến hồ. Chắc bạn cũng đã biết thành ngữ tomber dans le lac có nghĩa là thất bại, là hỏng bét. Hình thái gốc của nó không liên quan gì đến lạc là cái hồ cả. Nó vốn là tomber dans le lacs. Lacs là cái dò, tức là cái bẫy thường làm bằng dây thòng lọng để bắt chim bắt thú. Vậy tomber dans le lacs có nghĩa là sa bẫy, mắc bẫy, hiểu xa hơn một chút thì coi như là “đi đoong” do đó mới ra cái nghĩa “hỏng bét” Chẳng qua người ta đã nhầm lạcs thành lac.

Một thí dụ nữa là prendre Paris pour Corbeil. Hình thái gốc của nó là prendre panier pour corbeille. Panier là rổ, thủng còn corbeille là lăng, giỏ (nhưng cũng có nghĩa là rổ, rá). Vậy prendre panier pour corbeille đồng nghĩa với thành ngữ tiếng Việt nhìn gà hoá cuốc, chỉ sự lẫn lộn các đối tượng tương tự, na ná nhau.

Do cách phát âm tương tự mà corbeille đã bị đồng hoá với Corbeil là một địa danh. Khi Corbeil đã là một địa danh thì đương nhiên… panier cũng phải trở thành Paris cho tương xứng. Nhưng xứng sao được khi Paris là kinh đô hoa lệ còn Corbeil chỉ là một chef-lieu de canton (= lỵ sở của tổng) mà thôi.

Nhắc đến kinh thành Paris thì lại nhớ đến tên một con đường của nó. Đó là rue aux Ours (= phố Gấu). Tên thì như thế nhưng tại con đường này xưa nay không hề có bóng dáng hoặc dấu chân của gấu. Chỉ có những con ngỗng mà thôi.

Do đặc điểm này mà xưa kia con đường đã mang tên là rue aux Oues. Oue là hình thái cổ xưa của oie (= ngỗng). Vậy rue aux Oues là phố Ngỗng. Từ nguyên dân gian đã biến oues thành ours nên phố Ngỗng mới trở thành phố Gấu.